Er zijn veel voorbeelden van succesvolle ondernemers die in hun eentje een vermogen opbouwen waar de hele familie tot in lengte van zouden kunnen profiteren. Toch blijkt het in de praktijk regelmatig fout te gaan. Conflicten in de familie in combinatie met exuberante uitgaven zorgden er voor dat het totale vermogen uiteindelijk verdampt. ‘Any fool can make a fortune, it takes a man of brains to hold onto it’ aldus Cornelius Vanderbilt. Een familievermogen is een grote verantwoordelijkheid.

De persoon die zo’n vermogen heeft opgebouwd, is niet automatisch de meest geschikte persoon om zo’n vermogen te beheren. Daarbij is specialistische kennis vereist, maar het gaat ook om heel menselijke eigenschappen. De tweede generatie is vaak geleidelijk gewend aan het grote vermogen. Voor de tweede generatie ligt de lat echter hoog. Ze worden geacht om de prestaties van de eerste generatie te overtreffen, vaak een onmogelijke opgave. Voor de derde generatie is het anders. Vaak zijn dit wel oogappels van de eerste generatie. Meestal hebben die door het harde werken nauwelijks tijd en aandacht voor de eigen kinderen, maar daarna des te meer voor de kleinkinderen.

Transgenerationele erosie

Bij het beheer van een familievermogen spelen verschillende disciplines een rol. Voor de hand liggen juridische en fiscale disciplines, maar ook vermogensbeheer is totaal wat anders dan wat ondernemers met hun flair en neus voor kansen, enorme werkkracht en vooral de durf om risico’s te nemen, kunnen verdienen. Vermogensbeheer gaat over spreiding van de risico’s, niet over de concentratie van risico’s. Het intuïtieve ondernemerschap moet worden ingeruild door beheerders wiens belangrijkste eigenschap moet zijn dat ze er ‘goed over na denken’. Verder vereist het beheer van een groot vermogen ook bij de begunstigden de juiste psychologische, economische, historische en ethische inzichten. In zo’n krachtenveld is een multidisciplinaire aanpak vereist. Elke keer als een groot vermogen in enkele generaties is verdampt, dan blijkt uit de analyse achteraf dat er op één of meerdere van deze disciplines fouten zijn gemaakt.

Een familiebedrijf is wat anders dan een familievermogen

Op zich lijkt er niet zo veel verschil tussen een beursgenoteerde onderneming en een familiebedrijf.  Met een beursnotering is het bedrijf niet in handen van een ondernemer, maar in handen van bestuurders. Dat kunnen best ondernemende bestuurders zijn, maar daarvoor krijgen ze dan ook een vergoeding. Als ze het veel beter weten, vertrekken deze bestuurders en beginnen ze een eigen bedrijf. Alleen bij private equity ontvangt de belegger naast het normale beursrendement op aandelen, ook nog een stukje  ondernemersrendement. Er is dus een wezenlijk verschil in rendement tussen een ondernemer/eigenaar en een belegger. Nu kunnen het eigen bedrijf, beursgenoteerde ondernemingen en private equity onderdeel zijn van het familievermogen, maar het begrip familievermogen is veel ruimer.  Bij een familievermogen staan er tegenover deze activa ook passiva in de vorm van eigen vermogen en verplichtingen. Alleen al een goed overzicht van deze toekomstige verplichtingen kan veel waarde toevoegen voor een familievermogen.

Behavorial finance en familievermogen

Het menselijk brein beschikt volgens Kahneman en Tversky over twee systemen. Het eerste systeem is intuïtief en emotioneel. Dit systeem reageert snel en automatisch. Het tweede systeem is traag en cognitief. Dit is een rationeel systeem waar plussen en minnen worden afgewogen. Het eerste systeem zorgt voor succesvolle ondernemersbeslissingen en speelt ook een belangrijke rol in de intermenselijke relaties binnen de familie. Bij het beheer van een familievermogen is het eerste systeem vaak de vijand van het tweede systeem. Nu is een voordeel van familiebedrijven wel dat ze ook de niet-financiële belangen kunnen meewegen, waardoor regelmatig sprake is van een betere uitkomst, maar die niet-financiële belangen bij een familievermogen zijn onderdeel van de verplichtingen en moeten daarom gescheiden worden van de activa. Toch worden in de praktijk vaak intuïtieve besluiten genomen wanneer het gaat om de verplichtingen. Het nadeel van intuïtieve besluiten is dat ze weinig transparant zijn en dat kan bij bijvoorbeeld een erfenis al snel leiden tot een conflict, iets wat de erflater juist niet wil. In een vroeg stadium conflicten kunnen onderkennen, helpt om door middel van een compromis het probleem op te lossen.

De vloek van de derde generatie

De drive en het arbeidsethos van de eerste generatie wordt niet automatisch overgedragen op volgende generaties. Vaak zit een groot vermogen juist in de weg. Er zijn families die daarom hun (klein)kinderen het liefst zo laat mogen informeren over de omvang van het familievermogen. Een bijkomend probleem van de tweede en met name de derde generatie is ook de financiële kennis, onder andere door het vele jargon. De eerste generatie heeft als ondernemer nog wel een level playing field met de vele specialisten die betrokken zijn bij een onderneming, maar de derde generatie beschikt niet over zo’n gelijk speelveld wanneer het gaat in de omgang met specialisten betrokken bij het vermogen. Het is van belang om deze financiële geletterdheid in een vroeg stadium bij te brengen. Bovendien willen veel partijen van zo’n groot vermogen een graantje meepikken, niet in de laatste plaats de belastingdienst. Vandaar ook wel het spreekwoord om drie generaties vermogen te beschrijven: Verwerven, vererven en verderven.

Simpel feit is natuurlijk dat wanneer het familievermogen over relatief veel kleinkinderen moet worden verdeeld, een generatie die ook nog eens gewend is aan een hogere levenstandaard, er na afdracht aan de fiscus niet altijd voldoende vermogen is overgebleven. Iemand met 20 miljoen laat na afdracht erfbelasting 16 miljoen na aan de drie kinderen. Elk kind heeft dan circa 5 miljoen. Als zij elk ook drie kinderen hebben dan blijft er voor de derde generatie netto iets meer dan 1 miljoen over. Na vier of vijf generaties is het geld dan echt wel op.

Daarbij komt dat een groot vermogen in de eerste levensfase er niet voor zorgt dat deze generatie dezelfde drive en arbeidsethos heeft als de eerste generatie. Bovendien geven ondernemers die hard voor hun vermogen hebben gewerkt het veel minder gemakkelijk uit dan iemand die een groot vermogen erft. Het is dezelfde reden waarom de meeste loterijwinnaars arm eindigen. Het koningskleed is snel verteerd. Onderschat ook niet de doorlopende kosten van bezit, waaronder onderhoud en verzekeringen. Het merendeel van de landhuizen en kastelen zijn voor de rijkste families uiteindelijk onbetaalbaar geworden.

Een luxe en oplosbaar probleem

Nu zijn er gelukkig ook voldoende voorbeelden van rijke families die er wel in slagen om het vermogen op peil te houden. De kracht zit vaak in het gebruik van het achtste wereldwonder volgens Einstein, namelijk door gebruik te maken van samengesteld rendement. Een goede family office gaat over veel aspecten van het vermogen, maar uiteindelijk is rendement op rendement een belangrijke voorwaarde om aan alle toekomstige verplichtingen te kunnen voldoen. Alleen rijke families die onderkennen welke toekomstige verplichtingen er zijn en zich daarop voorbereiden doorlopen dit traject succesvol. Daarvoor is een goed rendement en de juiste risicobeheersing essentieel. Het is daarom ook niet zo verwonderlijk dat het aandeel private markten juist bij grote familievermogens een relatief veel groter deel van het totale vermogen uitmaakt.

Han Dieperink, Chief Investment Strategist

Disclaimer